W czasie II wojny światowej, kiedy Polska znalazła się pod okupacją, obraz stał się potężną bronią w walce o zachowanie tożsamości narodowej i mobilizację oporu. Polskie plakaty propagandowe z tego okresu stanowią nie tylko fascynujący dokument historyczny, ale również wyjątkowe zjawisko artystyczne, które wywarło znaczący wpływ na kształtowanie świadomości społecznej. Te wizualne manifestacje patriotyzmu, oporu i nadziei powstawały w niezwykle trudnych warunkach konspiracji, często narażając ich twórców na śmiertelne niebezpieczeństwo. Mimo to, polski plakat wojenny wykształcił własny, rozpoznawalny język symboliczny, który skutecznie przemawiał do znękanego okupacją społeczeństwa i mobilizował je do walki.
Tradycja i kontekst – polski plakat przed wybuchem wojny
Aby w pełni zrozumieć fenomen polskich plakatów propagandowych z okresu II wojny światowej, należy cofnąć się do lat międzywojennych. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Polska przeżywała prawdziwy rozkwit sztuki plakatowej. Warszawska szkoła plakatu zaczynała budować swoją międzynarodową renomę, a tacy artyści jak Tadeusz Gronowski, Stefan Norblin czy Władysław Skoczylas tworzyli dzieła mistrzowsko łączące funkcjonalność z wysokim poziomem artystycznym.
W latach 30. XX wieku, w obliczu narastającego zagrożenia ze strony nazistowskich Niemiec, plakat przekształcił się w kluczowe narzędzie kształtowania postaw patriotycznych i promowania obronności. Powstały wówczas liczne dzieła nawołujące do wspierania Funduszu Obrony Narodowej czy popularyzujące działalność Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Te przedwojenne doświadczenia stworzyły solidny fundament dla późniejszej działalności propagandowej w warunkach okupacji – zarówno pod względem warsztatowym, jak i ideowym.
Kampania wrześniowa i pierwsze miesiące okupacji
Wybuch II wojny światowej we wrześniu 1939 roku przyniósł falę plakatów mobilizacyjnych. Ikoniczne stało się hasło „Silni, zwarci, gotowi”, które pojawiało się na licznych afiszach. W obliczu niemieckiej inwazji, plakaty te miały za zadanie wzmacniać morale społeczeństwa i wojska. Charakteryzowały się prostą, czytelną formą graficzną i bezpośrednim przekazem, trafiającym natychmiast do świadomości odbiorców.
Po klęsce wrześniowej i rozpoczęciu okupacji, oficjalna polska sztuka plakatowa musiała zejść do podziemia. Okupanci natychmiast rozpoczęli własną kampanię propagandową, zalewając polskie miasta plakatami przedstawiającymi potęgę Wehrmachtu i „dobrodziejstwa” niemieckiej administracji. W odpowiedzi, już w pierwszych miesiącach okupacji, w ramach rodzącej się konspiracji, polscy artyści zaczęli tworzyć pierwsze nielegalne plakaty i ulotki, które stały się iskrą rozpalającą ducha oporu wśród Polaków.
Plakat jest bronią. Plakat walczy. Plakat pomaga zwyciężać. – te słowa przyświecały twórcom polskiej grafiki propagandowej w najtrudniejszych latach okupacji.
Podziemna twórczość plakatowa – organizacja i metody działania
Tworzenie plakatów propagandowych w okupowanej Polsce było przedsięwzięciem niezwykle ryzykownym. Za działalność tego typu groziła kara śmierci, co nie powstrzymało jednak wielu utalentowanych grafików przed zaangażowaniem się w konspiracyjną produkcję. Polskie Państwo Podziemne szybko zorganizowało struktury odpowiedzialne za działalność propagandową, w tym Biuro Informacji i Propagandy (BIP) przy Komendzie Głównej Armii Krajowej, które koordynowało większość działań w tym zakresie.
W warunkach konspiracji wypracowano specyficzne metody tworzenia i dystrybucji materiałów wizualnych:
- Wykorzystywanie prywatnych mieszkań jako tajnych pracowni graficznych
- Miniaturyzacja plakatów do formatu ulotek, łatwiejszych do kolportażu i ukrycia
- Stosowanie szablonów do szybkiego powielania prostych grafik na murach
- Używanie techniki sitodruku, która nie wymagała skomplikowanego sprzętu i mogła być realizowana w warunkach domowych
Stanisław Miedza-Tomaszewski, Tadeusz Trepkowski czy Edmund Bartłomiejczyk to tylko niektórzy z odważnych artystów, którzy ryzykowali życie, tworząc podziemne plakaty. Ich prace często powstawały w niezwykle trudnych warunkach, przy świetle świec, w piwnicach czy na strychach, z ciągłą świadomością zagrożenia i możliwości aresztowania przez gestapo.
Symbolika i tematyka polskich plakatów wojennych
Polskie plakaty propagandowe z okresu II wojny światowej operowały bogatym językiem symboli, zrozumiałym dla odbiorców, a jednocześnie trudnym do jednoznacznego zinterpretowania przez okupanta. Do najczęściej wykorzystywanych motywów należały:
- Kotwica – symbol Polski Walczącej, który pojawił się po raz pierwszy w 1942 roku i szybko stał się najważniejszym znakiem polskiego podziemia
- Orzeł Biały – tradycyjny symbol państwowości polskiej, którego publiczne prezentowanie było zakazane przez okupantów
- Miecz Grunwaldzki – nawiązujący do historycznego zwycięstwa nad Zakonem Krzyżackim, symbolizujący triumf nad germańskim najeźdźcą
- Czerwony kolor – symbolizujący krew przelaną za ojczyznę i determinację w walce o wolność
Tematycznie plakaty koncentrowały się wokół kilku głównych wątków:
Pierwszym była demaskacja zbrodni okupanta. Plakaty ukazywały okrucieństwo nazistów, przypominały o masowych egzekucjach i obozach koncentracyjnych, przeciwdziałając niemieckiej propagandzie przedstawiającej okupację jako „porządek i bezpieczeństwo”. Drugim istotnym tematem była mobilizacja do oporu. Grafiki zachęcały do sabotażu, dywersji i wspierania podziemnych struktur państwa polskiego, podkreślając, że każdy Polak może przyczynić się do walki. Trzecim wątkiem było podtrzymywanie ducha narodowego i nadziei na ostateczne zwycięstwo. Plakaty przypominały o polskich tradycjach niepodległościowych i zapowiadały nieuchronną klęskę III Rzeszy, często odwołując się do historycznych zwycięstw Polski.
Fenomen „małego sabotażu”
Szczególną formą działalności propagandowej był tzw. „mały sabotaż”, polegający na umieszczaniu w przestrzeni publicznej prostych symboli i haseł. Była to najbardziej demokratyczna forma oporu, dostępna dla każdego Polaka, niezależnie od wieku czy umiejętności. Najbardziej znanym z takich symboli była wspomniana już kotwica – znak Polski Walczącej, ale popularne były również napisy „PW” (Polska Walczy), „PZ” (Polska Zwycięży) czy proste rysunki żółwia (nawołujące do spowolnienia pracy dla okupanta).
Każda namalowana kotwica to jak pocisk wymierzony w okupanta. Każde hasło na murze to dowód, że Polska walczy i nie poddaje się. – wspominał po wojnie jeden z uczestników „małego sabotażu”.
Plakaty Powstania Warszawskiego i ich unikalna rola
Wybuch Powstania Warszawskiego 1 sierpnia 1944 roku stworzył nową przestrzeń dla działalności plakatowej. Na wyzwolonych terenach miasta, w tzw. „powstańczej republice”, pojawiły się oficjalne afisze informacyjne, gazetki ścienne i plakaty mobilizacyjne. Były one tworzone już nie w konspiracji, lecz jawnie, często na potrzeby konkretnych oddziałów powstańczych czy dzielnic miasta, stając się istotnym elementem powstańczej codzienności.
Powstańcze plakaty charakteryzowały się szczególną bezpośredniością przekazu i dynamiką formy. Często powstawały w pośpiechu, przy użyciu najprostszych środków, ale ich siła oddziaływania była ogromna. Stanowiły one nie tylko narzędzie komunikacji z ludnością cywilną, ale również element budowania powstańczej wspólnoty i podtrzymywania morale walczących w obliczu przeważających sił wroga i dramatycznej sytuacji miasta.
Do najbardziej znanych grafików tworzących w czasie Powstania należeli Stanisław Tomaszewski „Miedza” oraz Mieczysław Jurgielewicz. Ich prace, takie jak słynny plakat „Do broni – w szeregach AK” czy „Każdy pocisk jeden Niemiec”, na trwałe wpisały się w ikonografię Powstania Warszawskiego i stanowią dziś bezcenne świadectwo heroizmu warszawiaków.
Dziedzictwo polskiego plakatu wojennego
Polskie plakaty propagandowe z okresu II wojny światowej stanowią dziś bezcenne świadectwo historyczne i ważny element dziedzictwa kulturowego. Ich wpływ wykracza daleko poza kontekst historyczny, w którym powstały. Powojenna polska szkoła plakatu, która zyskała międzynarodowe uznanie w latach 50. i 60. XX wieku, czerpała głębokie inspiracje z wojennych doświadczeń, zarówno pod względem formalnym, jak i ideowym, kontynuując tradycję łączenia wysokiej wartości artystycznej z siłą przekazu.
Symbolika wypracowana w czasie wojny – szczególnie znak kotwicy – pozostaje żywa w polskiej świadomości zbiorowej do dziś. Jest wykorzystywana w przestrzeni publicznej, sztuce i kulturze popularnej jako uniwersalny symbol oporu i walki o wolność. To jeden z najsilniejszych i najbardziej rozpoznawalnych polskich symboli patriotycznych, który przetrwał próbę czasu i nadal przemawia do kolejnych pokoleń Polaków. Współcześni artyści i projektanci często nawiązują do estetyki wojennych plakatów, reinterpretując ich formę i przekaz w nowych kontekstach społeczno-politycznych.
Polskie plakaty propagandowe z okresu II wojny światowej stanowią więc nie tylko świadectwo heroicznej walki narodu z okupantem, ale również dowód siły sztuki jako narzędzia oporu i budowania wspólnoty w najtrudniejszych nawet warunkach. Ich lapidarność, symboliczna głębia i emocjonalna siła sprawiają, że pozostają one żywym i inspirującym elementem polskiej kultury wizualnej, przypominającym o znaczeniu wolności i determinacji w jej obronie.
