I wojna światowa, wybuchająca w 1914 roku, stanowiła bezprecedensowy konflikt, który na zawsze zmienił oblicze Europy i świata. Była to pierwsza wojna o charakterze totalnym, angażująca nie tylko armie, ale całe społeczeństwa walczących państw. Nowe rodzaje broni, taktyki i skala działań wojennych spowodowały, że konflikt ten przyniósł zniszczenia i liczbę ofiar niewyobrażalną dla wcześniejszych pokoleń. Wielka Wojna, jak ją początkowo nazywano, całkowicie przekształciła nie tylko mapę polityczną Europy, ale również wpłynęła na mentalność całych społeczeństw, kulturę i sztukę XX wieku.
Przyczyny wybuchu I wojny światowej
U podstaw konfliktu leżały narastające przez dziesięciolecia napięcia między europejskimi mocarstwami. Kluczowe znaczenie miały:
- Rywalizacja imperialna – zacięta walka o kolonie i wpływy na świecie, szczególnie między Wielką Brytanią a rosnącymi w siłę Niemcami, które czuły się pokrzywdzone w podziale światowych terytoriów.
- System sojuszy – Europa podzieliła się na dwa wrogie bloki: Trójprzymierze (Niemcy, Austro-Węgry, Włochy) oraz Trójporozumienie (Francja, Rosja, Wielka Brytania), co sprawiło, że lokalny konflikt mógł łatwo przerodzić się w wojnę kontynentalną.
- Wyścig zbrojeń – mocarstwa intensywnie rozbudowywały swoje armie i floty, co znacząco zwiększało napięcie międzynarodowe i tworzyło atmosferę nieuchronności konfliktu.
- Nacjonalizm – rosnące nastroje narodowe, szczególnie na Bałkanach, nazywanych „beczką prochu Europy”, gdzie ścierały się interesy Austro-Węgier i Rosji.
Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny stał się zamach w Sarajewie 28 czerwca 1914 roku, kiedy serbski nacjonalista Gavrilo Princip zastrzelił arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, następcę tronu austro-węgierskiego, oraz jego żonę Zofię. To tragiczne wydarzenie uruchomiło lawinę wypowiedzeń wojny, która w ciągu zaledwie miesiąca objęła większość Europy, wciągając kontynent w otchłań konfliktu.
Front zachodni – wojna pozycyjna
Front zachodni, biegnący od kanału La Manche do granicy ze Szwajcarią, stał się symbolem okopowej wojny pozycyjnej i ludzkiego cierpienia. Po początkowej niemieckiej ofensywie, zatrzymanej w przełomowej bitwie nad Marną we wrześniu 1914 roku, front ustabilizował się, a walczące strony wykopały setki kilometrów okopów, tworząc skomplikowany system umocnień.
Życie żołnierzy w okopach było koszmarem trudnym do wyobrażenia dla współczesnych. Błoto, wszy, szczury i choroby stanowiły codzienność. Żołnierze cierpieli z powodu odmrożeń, choroby okopowej stopy i dyzenterii. Do tego dochodził nieustanny ostrzał artyleryjski, który powodował zjawisko szoku artyleryjskiego (shell shock) – pierwszych udokumentowanych przypadków zespołu stresu pourazowego.
Artyleria to królowa pola bitwy, a piechota jedynie jej służką – tak mawiało wielu oficerów podczas I wojny światowej.
Największe bitwy frontu zachodniego to:
- Verdun (1916) – wielomiesięczna bitwa na wyniszczenie, która pochłonęła około 700 tysięcy ofiar i stała się symbolem bezsensownego poświęcenia. Niemcy określili ją jako „młyn do mielenia kości”.
- Somma (1916) – pierwszego dnia tej bitwy Brytyjczycy stracili prawie 60 tysięcy żołnierzy, co było największą jednodniową stratą w historii ich armii. Do końca operacji zginęło lub zostało rannych ponad milion ludzi.
- Passchendaele (1917) – bitwa toczona w morzu błota, gdzie zginęło lub zostało rannych ponad pół miliona żołnierzy. Wielu z nich po prostu utonęło w wypełnionych wodą lejach po pociskach.
Front zachodni był również miejscem pierwszego użycia nowych rodzajów broni: czołgów, gazów bojowych i miotaczy ognia, które zmieniły oblicze wojny i wprowadziły ją w erę nowoczesnego, industrialnego zabijania.
Front wschodni – wojna manewrowa
W przeciwieństwie do frontu zachodniego, front wschodni charakteryzował się większą mobilnością i przestrzenią do manewru. Rozciągał się od Morza Bałtyckiego do Karpat, a później aż do Rumunii, obejmując ogromne terytoria Europy Wschodniej.
Początkowo Rosja przeprowadziła ofensywę w Prusach Wschodnich, ale poniosła druzgocącą klęskę pod Tannenbergiem w sierpniu 1914 roku, gdzie dwie armie rosyjskie zostały rozbite przez siły niemieckie dowodzone przez generałów Hindenburga i Ludendorffa. Lepiej powiodło się Rosjanom w Galicji, gdzie odnieśli znaczące sukcesy w walkach z armią austro-węgierską.
Kluczowe wydarzenia na froncie wschodnim:
- Ofensywa Brusiłowa (1916) – jedna z najskuteczniejszych rosyjskich operacji, która doprowadziła do załamania się armii austro-węgierskiej i zmusiła Niemcy do przerzucenia części sił z frontu zachodniego.
- Rewolucja lutowa i październikowa (1917) – przełomowe wydarzenia w Rosji, które doprowadziły do obalenia caratu, a następnie przejęcia władzy przez bolszewików i wycofania się tego kraju z wojny.
- Traktat brzeski (marzec 1918) – pokój zawarty między państwami centralnymi a bolszewicką Rosją, który pozwolił Niemcom na przerzucenie znacznych sił na front zachodni przed ostatnią ofensywą.
Na froncie wschodnim walczyło wielu Polaków, wcielonych zarówno do armii rosyjskiej, jak i austro-węgierskiej, zmuszonych do bratobójczej walki. Tragedia narodu polskiego polegała na tym, że rodacy musieli walczyć przeciwko sobie w armiach zaborców, nie mając własnego państwa.
Inne fronty wojny
I wojna światowa toczyła się również na innych frontach, często zapomnianych w powszechnej świadomości, ale nie mniej krwawych i znaczących:
Front włoski – po przystąpieniu Włoch do wojny po stronie Ententy w 1915 roku, walki toczyły się w niezwykle trudnym górskim terenie Alp i nad rzeką Isonzo, gdzie przeprowadzono aż jedenaście ofensyw. Szczególnie krwawa była bitwa pod Caporetto w 1917 roku, kiedy to armia włoska poniosła druzgocącą klęskę.
Front bałkański – obejmował walki w Serbii, Grecji i Bułgarii. Serbia została pokonana w 1915 roku, a jej armia musiała przejść przez góry Albanii w dramatycznym odwrocie, podczas którego tysiące żołnierzy zmarło z wycieńczenia, głodu i chorób. Przetrwałe oddziały serbskie walczyły później na froncie salonickim.
Front bliskowschodni – walki między Imperium Osmańskim a siłami Ententy, w tym słynna kampania gallipollijska (1915-1916) zakończona porażką aliantów oraz kampania w Mezopotamii i Palestynie. To właśnie na tym froncie rozegrał się dramat ludobójstwa Ormian dokonanego przez Turków.
Wojna na morzu – obejmowała zarówno działania wielkich flot (bitwa jutlandzka w 1916 roku – największe starcie morskie tej wojny), jak i niemiecką wojnę podwodną, która ostatecznie przyczyniła się do przystąpienia USA do wojny w 1917 roku po zatopieniu wielu amerykańskich statków handlowych.
Nowe oblicze wojny – technologia i totalizacja konfliktu
I wojna światowa była pierwszym konfliktem, w którym na tak dużą skalę wykorzystano nowoczesną technologię, zmieniając na zawsze sposób prowadzenia działań wojennych:
- Broń chemiczna – po raz pierwszy masowo użyto gazów bojowych (chlor, fosgen, iperyt zwany też gazem musztardowym), które powodowały straszliwe cierpienia i śmierć tysięcy żołnierzy. Ofiary gazów umierały w męczarniach, dusząc się lub doznając rozległych oparzeń dróg oddechowych i skóry.
- Lotnictwo – początkowo używane do rozpoznania, szybko stało się elementem walki. Pojawiły się pierwsze bombowce i myśliwce, a piloci tacy jak Manfred von Richthofen (Czerwony Baron) stali się bohaterami swoich narodów.
- Czołgi – wprowadzone przez Brytyjczyków w bitwie nad Sommą w 1916 roku, miały przełamać impas wojny pozycyjnej. Choć pierwsze modele były zawodne, zapoczątkowały erę broni pancernej.
- Łodzie podwodne – Niemcy prowadziły nieograniczoną wojnę podwodną, atakując statki handlowe bez ostrzeżenia, co ostatecznie przyczyniło się do przystąpienia USA do wojny po zatopieniu pasażerskiego liniowca „Lusitania”.
Wojna totalna oznaczała również zaangażowanie całych społeczeństw w wysiłek wojenny. Wprowadzono gospodarki wojenne, racjonowanie żywności, a kobiety masowo zastąpiły mężczyzn w fabrykach i innych miejscach pracy, co przyspieszyło proces emancypacji. Propaganda stała się potężnym narzędziem mobilizacji społeczeństw, a cenzura ograniczała informacje o rzeczywistej sytuacji na frontach.
Zakończenie wojny i jej konsekwencje
Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny w kwietniu 1917 roku przechyliło szalę zwycięstwa na stronę Ententy, dostarczając nie tylko świeżych sił, ale też ogromnego potencjału przemysłowego i finansowego. Po załamaniu się ostatniej niemieckiej ofensywy wiosną 1918 roku, alianci przeszli do kontrofensywy. Rewolucje w państwach centralnych, w tym w Niemczech, gdzie obalono cesarza Wilhelma II, doprowadziły do zakończenia działań wojennych. 11 listopada 1918 roku podpisano rozejm w Compiègne, kończący działania wojenne na froncie zachodnim.
I wojna światowa przyniosła dramatyczne skutki, które ukształtowały cały XX wiek:
- Ogromne straty ludzkie – około 10 milionów zabitych żołnierzy i 20 milionów rannych, a także miliony ofiar cywilnych zmarłych w wyniku głodu, chorób i przemocy. Całe pokolenie młodych mężczyzn zostało zdziesiątkowane.
- Upadek czterech imperiów: niemieckiego, austro-węgierskiego, rosyjskiego i osmańskiego, co całkowicie zmieniło mapę polityczną Europy i Bliskiego Wschodu.
- Powstanie nowych państw w Europie, w tym odrodzonej Polski, Czechosłowacji, Królestwa SHS (późniejszej Jugosławii), państw bałtyckich i Finlandii.
- Traktat wersalski i inne traktaty pokojowe, które ustaliły nowy porządek w Europie, ale zawierały zarodki przyszłych konfliktów, szczególnie przez nałożenie na Niemcy drakońskich reparacji wojennych i „klauzuli winy za wojnę”.
- Rewolucję bolszewicką w Rosji, która zapoczątkowała erę komunizmu i doprowadziła do powstania Związku Radzieckiego, tworząc podwaliny pod późniejszy podział świata na dwa wrogie bloki.
- Głębokie zmiany społeczne, w tym emancypację kobiet, kryzys tradycyjnych wartości i autorytetów, a także rozwój nowych prądów w sztuce, literaturze i filozofii, próbujących zrozumieć i wyrazić traumę wojenną.
I wojna światowa, nazywana początkowo „Wielką Wojną” lub „wojną, która miała zakończyć wszystkie wojny”, paradoksalnie stała się preludium do jeszcze straszliwszego konfliktu, który wybuchł dwie dekady później. Pozostawiła trwały ślad w świadomości zbiorowej, literaturze i sztuce, stając się symbolem bezsensownego okrucieństwa nowoczesnej wojny i przestrogą przed nacjonalizmem i militaryzmem, której niestety nie wysłuchano.
